Fakt, iż zastrzeganie kar umownych w razie odstąpienia od umowy w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania jest możliwe nie budzi najmniejszych wątpliwości. Możliwość zastrzeżenia w umowie kary umownej wiąże się bowiem z naprawieniem szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego, a przewidujący to art. 483 § 1 kc. ma charakter bezwzględnie obowiązujący. Kwestią sporną pozostawało jednak to, czy w takim wypadku zastrzeżenie kary umownej jest dopuszczalne tylko w odniesieniu do niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania o charakterze niepieniężnym, czy również pieniężnym. W związku z tym, Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 20 listopada 2019 r. (III CZP 3/19) rozstrzygnął w powiększonym składzie 7 sędziów to zagadnienie prawne i wskazał, iż zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym nie jest dopuszczalne. Przychylił się tym samym do poglądu dominującego w piśmiennictwie, w którym akcentowano, iż zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy podstawę odstąpienia stanowi niewykonanie zobowiązania niepieniężnego. Co istotne uchwale Sądu nie została nadana moc zasady prawnej.
Wydanie uchwały w przedmiotowej sprawie było o tyle zasadne, gdyż nawet w orzecznictwie Sądu Najwyższego wykształciły się dwa rozbieżne stanowiska w tym zakresie.
Zgodnie z pierwszym poglądem, kara umowna może być zastrzeżona na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania tylko zobowiązania niepieniężnego, przy czym odnosi się to również do sytuacji, gdy dochodzenie kary umownej następuje w związku z odstąpieniem od umowy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2007 r., III CSK 288/06, OSP 2009, Nr 4, poz. 39; uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2012 r., III CZP 39/12, OSNC 2013, Nr 2, poz. 17). Postanowienie umowne, które zastrzega karę umowną w zakresie zobowiązania pieniężnego jest więc nieważne na podstawie art. 58 § 1 i 3 kc, gdyż pozostaje sprzeczności z art. 483 § 1 kc. (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 18 sierpnia 2005 r., V CK 90/05, Monitor Prawniczy 2005, nr 18, s. 874; z dnia 17 grudnia 2008 r., I CSK 240/08, nie publ.).
Z kolei, według drugiego stanowiska, odstąpienie od umowy powoduje, na podstawie stosowanego w drodze analogii art. 395 § 2 kc., że umowa jest uważana za niezawartą, zatem nie wywołuje skutków prawnych. Utrzymują się natomiast postanowienia umowne dotyczące kar umownych, przewidziane przez strony właśnie na wypadek odstąpienia od umowy, gdy aktualizuje się odpowiedzialność jednej ze stron umowy za szkodę spowodowaną niewykonaniem zobowiązania. Z chwilą odstąpienia od umowy powstaje między stronami dotychczasowej umowy zobowiązanie, o którym mowa w art. 494 § 1 kc. Dla możliwości skutecznego zastrzeżenia kary umownej z tytułu odstąpienia od umowy nie ma więc znaczenia, że przyczyną uprawniającą do złożenia oświadczenia o odstąpieniu jest nienależyte wykonanie świadczenia pieniężnego (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 2014 r., I CSK 345/13, nie publ.; z dnia 20 października 2006 r., IV CSK 154/06, OSNC 2007, nr 7-8, poz. 117).
Sąd Najwyższy w omawianej uchwale z dnia 20 listopada 2019 r., III CZP 3/19 opowiedział się za pierwszym z przedstawionych stanowisk. Sąd Najwyższy, uzasadniając przyjęte stanowisko, zwrócił uwagę na różnice między umownym odstąpieniem od umowy z art. 395 kc, a ustawowym odstąpieniem od umowy uregulowanym w art. 491-494 kc. W obydwu przypadkach prawo odstąpienia stanowi tzw. prawo podmiotowe kształtujące, które charakteryzuje się tym, że jedna strona stosunku prawnego doprowadza bez udziału drugiej strony do zniesienia tego stosunku. Umowne prawo odstąpienia jest jednym z dodatkowych zastrzeżeń umownych, które może być wykonane przez uprawnioną stronę w oznaczonym terminie i w zasadzie bez wskazania przyczyny, chyba że umowa stanowi inaczej. Druga postać odstąpienia od umowy wiąże się zaś – podobnie jak kara umowna – z reżimem odpowiedzialności kontraktowej. Skutki ustawowego prawa odstąpienia od umowy reguluje art. 494 § 1 kc, według którego strona, która odstępuje od umowy wzajemnej, obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała od niej na mocy umowy, oraz może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również na zasadach ogólnych naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Skuteczność odstąpienia ex tunc oznacza jedynie wygaśnięcie obowiązku spełnienia świadczeń wynikających z umowy, natomiast dotychczasowy stosunek prawny ulega przekształceniu w stosunek prawny określony w art. 494 § 1 kc (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 lutego 2015 r., IV CSK 395/14, nie publ.). Nie ma w szczególności podstaw do przyjęcia, że na podstawie art. 494 § 1 kc w związku ze stosowanym w drodze analogii art. 395 § 2 kc. wygasają postanowienia umowne związane z prawem odstąpienia od umowy zmodyfikowanym przez art. 492 zdanie pierwsze k.c. Przeciwny pogląd oznaczałby bowiem paradoksalnie, że na skutek odstąpienia od umowy wygasałoby również przewidziane w niej uprawnienie kształtujące do takiego odstąpienia. Nie wygasa również przewidziane w umowie postanowienie dotyczące kary umownej, które jest funkcjonalnie związane z uprawnieniem do odstąpienia. Spostrzeżenie to odnosi się jednak tylko do takiej kary umownej, która została zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania przez jedną ze stron zobowiązania o charakterze niepieniężnym. Natomiast zastrzeżenie kary umownej w związku z odstąpieniem od umowy w zakresie zobowiązania pieniężnego jest niedopuszczalne jako sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym art. 483 § 1 kc, a stosowne postanowienie umowy jest nieważne na podstawie art. 58 § 1 i 3 kc. (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2003 r., I CK 221/02, nie publ.; z dnia 18 sierpnia 2005 r., V CK 90/05, z dnia 21 sierpnia 2008 r., IV CSK 202/08, „Izba Cywilna” 2009, nr 4, s. 45; z dnia 17 grudnia 2008 r.,I CSK 240/08). Ponadto, Sąd Najwyższy wskazał, iż za stanowiskiem przyjętym w uchwale należy opowiedzieć się również z tego względu, iż w sytuacji gdy dochodzi do odstąpienia od umowy, nie jest możliwe przywrócenie skuteczności postanowienia zastrzegającego karę umowną na wypadek niewykonania zobowiązania pieniężnego, skoro takie postanowienie od początku było bezwzględnie nieważne.
