Od wielu lat prowadzona jest burzliwa dyskusja w przedmiocie wpływu śmierci kredytobiorcy na zawartą umowę kredytu. Już w 2010/2011 roku Komisja Nadzoru Finansowego przyjrzała się sprawie i stwierdziła, że różne są praktyki banków w tym przedmiocie, zwłaszcza największe wątpliwości budzi kwestia odsetek od zaciągniętych kredytów przez zmarłą osobę. Z przeprowadzonej analizy KNF wynika, że praktyka banków w tym zakresie nie jest jednolita, nie mniej jednak można zauważyć 3 rożne podejścia banków:
- większość banków nie zaprzestaje naliczania odsetek i nie zmienia sposobu oprocentowania kredytu;
- część banków zawiesza naliczanie odsetek do czasu uprawomocnienia się postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku przez spadkobierców lub do czasu upływu terminu bezskutecznego wezwania spadkobierców do spłaty odziedziczonego zobowiązania;
- w analizowanej grupie podmiotów znalazły się też takie, które z chwilą śmierci kredytobiorcy naliczają oprocentowanie ustawowe lub uznają całe zobowiązanie za natychmiast wymagalne i od tych środków naliczają oprocentowanie maksymalne.
W tym miejscu należy zauważyć, że przepisy prawa nie regulują kwestii wpływu śmierci kredytobiorcy na zawartą przez niego umowę kredytu. Brak jest przepisów szczególnych, które w odrębny sposób regulowałyby tę kwestię. Co do zasady większość umów mających charakter majątkowy nie wygasa z chwilą śmierci spadkodawcy. Wówczas z mocy prawa w miejsce zmarłej strony umowy wchodzą jej spadkobiercy, a treść praw i obowiązków wynikających z tej umowy pozostaje w niezmienionej postaci.Komisja Nadzoru Finansowego zwróciła uwagę, że te istotne rozbieżności działań banków źle działają na cały sektor bankowy, zwłaszcza, że banki postrzegane są jako instytucje zaufania publicznego. KNF skierowała w tym zakresie listy do Związku Banków Polskich oraz Krajowego Związku Banków Spółdzielczych z wnioskiem o wypracowanie jednolitych dla całego rynku bankowego dobrych praktyk postępowania w takich przypadkach uwzględniając słuszne interesy klientów banków. W opinii KNF, w przypadku śmierci kredytobiorcy, zasadnym powinno być również uwzględnienie w możliwym szerokim zakresie ochrony interesów spadkobierców zmarłego, w okresie pomiędzy śmiercią kredytobiorcy a momentem w którym dowiadują się oni o istnieniu zobowiązania kredytowego oraz o zasadach i terminach ich spłaty. Spadkobiercy ci – często bez wiedzy i winy – mogą ponosić negatywne konsekwencje nieterminowej obsługi odziedziczonego zobowiązania kredytowego. Następnie w 2012 roku, do Ministra Finansów wysłaną interpelację posła Marka Polaka oraz grupy posłów z dnia 11 września 2012, przesłaną przez pana Marka Kuchcińskiego, wicemarszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, w sprawie ujednolicenia praktyk bankowych w zakresie wpływu śmierci konsumenta na zawarte umowy rachunku bankowego i kredytu konsumenckiego. Co prawda odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Finansów – z upoważnienia ministra, na ww. interpelację dotyczy śmierci konsumenta jednak ogólne zasady można także zastosować do śmierci kredytobiorcy prowadzącego działalność gospodarczą. W odpowiedzi podsekretarz stanu stwierdza:
„(…)
Mając na względzie powyższe, należy zauważyć, iż przedmiotowa kwestia stanowić może problem nie tylko dla spadkobierców (czy innych uprawnionych osób), ale również dla banków oraz dla innych podmiotów rynku finansowego. Z tego też względu zasadne może być rozważenie podjęcia prac legislacyjnych mających na celu ustawowe uregulowanie omawianych kwestii związanych z wpływem śmierci konsumenta na zawarte przez niego umowy rachunku bankowego oraz kredytu konsumenckiego. Wydaje się jednak, że z uwagi na wagę problemu oraz poziom jego skomplikowania wypracowanie odpowiednich mechanizmów wymaga pogłębionych analiz, porównania poszczególnych możliwych rozwiązań oraz wyważenia interesów instytucji finansowych oraz ich klientów.
Z informacji uzyskanych od Związku Banków Polskich wynika, że w praktyce rynkowej – przy braku jakichkolwiek powszechnie obowiązujących regulacji prawnych – występuje szeroki wachlarz rozwiązań normujących skutki śmierci strony umowy rachunku bankowego lub umowy kredytu (w tym kredytu konsumenckiego). W ocenie Związku Banków Polskich nie sposób jednak żadnemu z tych rozwiązań postawić zarzutu sprzeczności z prawem. Wszystkie z badanych praktyk mieszczą się w ramach powszechnie obowiązujących regulacji prawnych, tak z obszaru Prawa bankowego, prawa konsumenckiego, jak i powszechnego prawa cywilnego, w tym zwłaszcza prawa spadkowego oraz prawa zobowiązań.
W ocenie Związku Banków Polskich nie należy dopatrywać się także ewentualnej sprzeczności z prawem w tych działaniach niektórych spośród banków, gdzie dochodzi do swoistej ich asymetrii (polegającej na tym, że umowa rachunku bankowego ulega rozwiązaniu, a środki na nim zgromadzone stają się nieoprocentowanym depozytem, zaś umowa kredytu, mimo śmierci pierwotnego kredytobiorcy, trwa nadal z udziałem jego następców prawnych, w tym także w zakresie stosowanego, pierwotnie należnego oprocentowania). Każde z tych rozwiązań, brane z osobna (a tak tylko można je miarodajnie oceniać pod względem prawnym), nie narusza obowiązujących przepisów, zaś występujące w nich zróżnicowanie (w obrębie tego samego banku) może co najwyżej dawać asumpt do stwierdzenia swoistej nieatrakcyjności cenowej oferty produktowej banku, który takie asymetryczne rozwiązanie stosuje.
Wydaje się więc, że kwestia ta może zostać rozwiązana wyłącznie poprzez wprowadzenie odpowiednich przepisów ujednolicających postępowanie banków w tym zakresie. Aktualnie działająca w ramach Związku Banków Polskich Rada Prawa Bankowego rozważa przygotowanie projektu zmian legislacyjnych z tego obszaru i przedłożenie go Ministerstwu Finansów.” Niestety pomimo zapowiedzi zmian legislacyjnych w tym temacie przez ostatnie lata nie wprowadzono nowych rozwiązań. Rozważania na temat rodzaju i wysokości odsetek należy w pierwszej kolejności zacząć od zasad odpowiedzialności spadkobierców zmarłego kredytobiorcy wobec banku, gdyż nawet ta kwestia nie jest jednoznaczna jeżeli chodzi o orzecznictwo. W doktrynie oraz w niektórych orzeczeniach sądów powszechnych pojawia się stanowisko, iż odpowiedzialność ta nie jest odpowiedzialnością ex contractu/z umowy, lecz wynika ona bezpośrednio z przepisów kodeksu cywilnego. Nie można jednakże zgodzić się z tym twierdzeniem. Stosownie do treści art 922 § 1 k.c. prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób. Wyjątek od tej zasady określa § 2 ww. przepisu, który stanowi, iż nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą, jak również prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Bezsporne jest, iż spadkobiercy zmarłego są zobligowani do spłaty zadłużenia wynikającego z umowy kredytu zaciągniętego przez zmarłego. Prawa i obowiązki wynikające z umowy kredytu wchodzą w skład masy spadkowej po kredytobiorcy. W przypadku śmierci osoby fizycznej, z momentem jej śmierci, dochodzi do sukcesji uniwersalnej, tj. przejścia w wyniku tego jednego zdarzenia ogółu jej praw i obowiązków majątkowych na inny podmiot lub podmioty. Co do zasady, na spadkobierców przechodzą prawa i obowiązki wynikające ze stosunków zobowiązaniowych regulowanych kodeksem cywilnym, za wyjątkiem tych, które są ściśle związane z osobą zmarłego albo przechodzą na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Również prawa i obowiązki wynikające z umowy kredytu przechodzą na spadkobierców z chwilą nabycia prawa. W tym przypadku przede wszystkim żaden przepis prawa nie wyłącza takiej możliwości. Umowa kredytu jest umową dwustronną, odpłatną, dziedziczną i zbywalną.
W doktrynie pojawia się spór, co do tego, czy roszczenie o wypłatę kredytu wchodzi w skład spadku, bez wątpienia jednak w przypadku dokonaniu wypłaty przez bank kredytu, nie ma żadnych racjonalnych argumentów przemawiających za stwierdzeniem, iż zobowiązanie do spłaty kredytu i zapłaty odsetek za korzystanie z niego nie wchodzi w skład spadku. Jednocześnie strony umowy kredytu nie mogą w umowie wyłączyć dziedziczenia praw i obowiązków wynikających z tej umowy, bowiem byłoby to sprzeczne z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa spadkowego. W takiej zatem sytuacji spadkobiercy wstępują w prawa i obowiązki strony umowy kredytu w takim samym kształcie, jak ich poprzednik prawny. Wstąpienie to następuje z mocy prawa, a orzeczenie Sądu stwierdzające nabycie spadku ma jedynie charakter deklaratoryjny tj. potwierdzający to, co się wydarzyło z mocy prawa. Od tego momentu stronami umowy kredytu, która przecież nie wygasa, są z jednej strony Bank, a z drugiej strony – spadkobiercy zmarłego kredytobiorcy.
Oczywiście w takiej sytuacji może dojść np. do wypowiedzenia umowy kredytu, nawet mimo spłat zobowiązania, ale w oparciu o zapisy dotyczące np. kwestii wypłacalności kredytobiorcy. Nadal podstawą prawną odpowiedzialności spadkobierców zmarłego kredytobiorcy jest umowa kredytu. Nieistotne z tej perspektywy są kwestie związane z dostępem do informacji, treści umów. W tym przypadku rolą spadkobierców, jest jak najszybsze uzyskanie bądź to postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, bądź to aktu poświadczenia dziedziczenia, stosownie bowiem do treści art 1027 k.c. tylko w taki sposób spadkobiercy mogą udowodnić swoje prawo do spadku wobec osób trzecich, a zatem również Banku. Pamiętać należy, iż z reguły spadkobiercy znają sytuację prawną swego poprzednika prawnego, po jego śmierci mają dostęp do jego dokumentów i są w stanie w sposób jednoznaczny zweryfikować sposób swojego zachowania po nabyciu spadku. Gdy tego nie czynią muszą ponosić konsekwencje prawne swego zaniechania. Z całą zaś pewnością konsekwencji takich nie może ponosić Bank. Pamiętać należy, iż umowa kredytu jest umową odpłatną, a wynagrodzeniem należnym bankowi za możliwość korzystania przez kredytobiorcę ze środków finansowych banku, są właśnie odsetki umowne – odsetki kapitałowe.
Sama instytucja spadkobrania ma za zadanie chronić m.in. wierzycieli przed niespodziewaną śmiercią dłużnika, dlatego przecież w skład spadku wchodzą nie tylko aktywa, ale również pasywa. Skoro spadkodawca wykorzystał środki uzyskane z kredytu, a spadkobiercy przejęli jego majątek, do powstania którego te środki również się przyczyniły, to dlaczego nie mieliby oni analogicznych obowiązków do swojego poprzednika prawnego. Tak, jak nabywają własność oraz wierzytelności i sami mają prawo pobierać pożytki z rzeczy czy z praw, w tym również odsetki od wierzytelności przysługujących spadkodawcy, tak samo mają obowiązek zapłaty wynagrodzenia na rzecz banku za możliwość korzystania z kredytu przez spadkodawcę. Zatem od momentu śmierci spadkodawcy ciąży na spadkobiercach obowiązek spłaty dalszych rat.
W przypadku braku spłaty rat kredytu już przez spadkobierców zmarłego, bank nabywa prawo do wypowiedzenia umowy. Bank może wypowiedzieć umowę spadkobiercom nawet jeszcze przed wydaniem postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku. Jednak bank musi posiadać wiedzę z innych źródeł o kręgu spadkobierców bądź jednak czekać na wydanie postanowienia z sądu lub sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia.
Takie stanowisko zaprezentował m.in. Sąd Okręgowy w Płocku w wyroku z dnia 22.01.2018 r., sygn. akt I C 126/16, Sąd Okręgowy w Jeleniej Górze w wyroku z dnia 04.04.2013 r., sygn. akt II Ca 166/13.
Jednakże w orzecznictwie jak i w doktrynie można spotkać się ze zdaniem odrębnym jakoby umowa kredytowa wraz ze śmiercią kredytobiorcy wygasała i braku możliwości żądania odsetek umownych wynikających z umowy, albowiem postanowienia umowne nie obowiązują pomiędzy bankiem a spadkobiercami kredytobiorcy. Tak np. Sąd Rejonowy w Gdyni w swoim orzeczeniu z dnia 18 grudnia 2015 r. sygn.. I C 1527/15; Sąd Rejonowy w Ostrowi Mazowieckiej w wyroku z dnia 20.10.2015 r., sygn. akt I C 230/15. Należy jednak podkreślić, że stanowisko to jest w zdecydowanej mniejszości i zaprezentowane przez sędziów Sądów Rejonowych I instancji a nie jak wyżej przez 3 osobowy skład sędziowski Sądów Okręgowych.
Biorąc pod uwagę powyższe rozwiązania, w mojej ocenie Bank ma prawo w dalszym ciągu naliczać odsetki po śmierci kredytobiorcy zgodnie z postanowieniami umownymi. Bank w przypadkach przewidzianych w umowie może wypowiedzieć spadkobiercom kredytobiorcy umowę kredytową, zwłaszcza jeżeli nie spłacają wymagalnych rat kredytu.
