Zgodnie z art. 189 KPC, powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Jak wskazuje się w doktrynie, interes prawny jest materialnoprawną przesłanką powództwa o ustalenie. Istnienie interesu prawnego decyduje zatem o dopuszczalności badania przez Sąd czy dany stosunek prawny lub prawo rzeczywiście istnieje. Stwierdzenie braku interesu prawnego w żądaniu ustalenia, samo w sobie uzasadnia natomiast oddalenie powództwa a limine. (Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz; red. prof. dr hab. Elwira Marszałkowska-Krześ; 2019 r.)
W orzecznictwie Sądu Najwyższego wielokrotnie wskazywano, że interes prawny powinien być definiowany w sposób obiektywny, jako rzeczywiście istniejąca oraz uzasadniona potrzeba uzyskania wyroku odpowiedniej treści, której przyczyną jest rzeczywiste naruszenie albo zagrożenie określonej sfery prawnej. Musi to być sprecyzowana konieczność potrzeba ochrony określonej sfery prawnej powoda, wymagająca zaspokojenia w ściśle określonym czasie i w zasadzie w jedynej możliwej formie – samoistnego, wyczerpującego się powagą rzeczy osądzonej orzeczenia ustalającego, a nie innego powództwa i wyroku.
Oznacza to, że interes prawny występuje w sytuacji, w której istnieje niepewność stosunku prawnego lub prawa, wynikająca z obecnego lub przewidywanego ich kwestionowania lub naruszenia, gdy określona sytuacja zagraża naruszeniem uprawnień przysługujących powodowi bądź też stwarza wątpliwość, co do ich istnienia czy realnej możliwości realizacji (a zatem gdy zachodzi potrzeba ich potwierdzenia, wynikająca z sytuacji prawnej w jakiej znajduje się powód).
Pojęcie interesu prawnego powinno być przy tym interpretowane z uwzględnieniem oceny, czy wynik postępowania doprowadzi do usunięcia niejasności i wątpliwości w tym zakresie i zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, a więc czy definitywnie zakończy istniejący spór ewentualnie, czy zapobiegnie takiemu sporowi w przyszłości (tak Sąd Najwyższy w wyrokach z dnia 19 lutego 2002 roku, IV CKN 769/00, OSNC 2003/1/13, z dnia 30 listopada 2005 roku, III CK 277/05, LEX nr 346213, z dnia 02 lutego 2006 roku, II CK 395/05, LEX nr 192028, z dnia 02 sierpnia 2007 roku, V CSK 163/07, M. Spół. 2008/3/48, z dnia 29 marca 2012 roku, I CSK 325/11, LEX nr 1171185 i z dnia 14 marca 2012 roku, II CSK 252/11, Biul.SN 2012/6/12).
W związku z tym, należy przyjąć, iż w efekcie spłaty całości kredytu po stronie powoda brak jest zatem interesu prawnego domagania się ustalenia nieważności umowy kredytu. W tym kontekście przywołać należy stanowisko wyrażone przez Sąd Najwyższy w wyroku z 19 marca 2015 r., IV CSK 362/14, Lex nr 1663827), w uzasadnieniu którego wskazano, że okoliczność, iż doszło do spłaty kredytu, która to spłata odbyła się według konkretnych zasad – określonego sposobu przeliczeń, skutkuje tym, że ustał stan niepewności, który mógłby usprawiedliwiać interes prawny powoda z art. 189 KPC.
W judykaturze ugruntowane jest stanowisko, że interes prawny z art. 189 KPC co do zasady nie zachodzi, gdy powód może uzyskać ochronę prawną w inny sposób, to jest w drodze innego (dalej idącego) powództwa, w szczególności o zasądzenie świadczenia (tak Sąd Najwyższy m.in. w wyroku z 9 maja 2000 r. IV CKN 686/00, LEX nr 602301, w postanowieniu z 28 maja 2020 r. I CSK 678/19, LEX nr 3158109). Ustalenie istnienia bądź nieistnienia stosunku prawnego lub prawa ma wtedy charakter przesłankowy. Wyjątkiem od tej zasady mogłaby być jedynie sytuacja, w której wyrok wydany w sprawie o świadczenie nie usunąłby wszelkich niepewności w zakresie skutków prawnych.
Wytaczaniu powództwa o ustalenie sprzeciwia się zasada ekonomii procesowej i zapobieżenie wnoszenia do sądu zbędnych spraw, mając w szczególności na uwadze, że wyrok ustalający istnienie stosunku prawnego lub prawa nie zapewni powodowi ostatecznej ochrony prawnej, gdyż nie jest wykonalny na drodze egzekucji sądowej – w przeciwieństwie do wyroków zasądzających. Przykładowo w wyroku z dnia 2 lutego 2015 r. V CSK 640/14 Sąd Najwyższy wskazał, że powód zachowuje interes prawny do wytoczenia powództwa o ustalenie stosunku prawnego, mimo przysługującego mu powództwa o świadczenie lub mimo wytoczenia przeciwko niemu takiego powództwa przez stronę przeciwną na podstawie spornego stosunku prawnego, jeżeli z tego stosunku wynikają jeszcze inne lub dalej idące skutki, których dochodzenie w drodze powództwa o świadczenie nie jest możliwe lub nie jest jeszcze aktualne.
